เพลงยาวนิราศสุนทรภู่

คำนำ 

     คำว่า "เพลงยาว" นั้นโบราณแบ่งออกเป็น ๕ ประเภทคือ
๑.เพลงยาวสังวาส แปลว่าเพลงยาวที่แต่งถึงคนที่อยู่ร่วมกัน เข่นเพลงยาวที่แต่งเกี้ยวกัน

๒.เพลงยาวนิราศ แปลว่า เพลงยาวที่่แต่งเมื่อจากบ้านจากคนรักไป พรรณาถึงความรักความอาลัยไปตามทาง ถึงตำบลบ้านไหนก็พรรณาถึงคนรัก เรียกว่า "สารสั่งทุกหย่อมหญ้า"

๓.เพลงยาวสุภาษิต คือเพลงยาวที่แต่งคำสุภาษิตสอนใจคน เช่น เพลงยาวถวายโอวาท เพลงยาวสุภาษิตสอนหญิง เพลงยาวโลกนิติ

๔.เพลงยาวพงศาวดาร เช่นเพลงยาวที่สุนทรภูแต่งพระราชพงศาวดารตามประราชประสงค์ของพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

๕.เพลงยาวเสภา เช่นเพลงยาวเสภาเรื่อง ขุนช้างขุนแผน เรียกว่า เพลงยาวเหมือนกัน แต่เรียกสั้นๆว่า เพลงเสภา (มาจากคำว่า เสพาที แปลว่า เพลงเสแสร้งแกล้งว่าเล่น)

     พระสุนทรโวหาร(ภู่ ภู่เรือหงส์) แต่งเพลงยาวไว้หลายเรื่อง ดูเหมือนว่าจะแต่งครบถ้วนเพลงยาวทุกอย่าง เพราะท่านชำนาญทางกลอนเพลงยาวมาก กล่าวคือ

๑. เพลงยาวสังวาส ได้แก่ เพลงยาวรำพรรณพิลาป
๒.เพลงยาวนิราศ ได้แก่ เพลงยาวนิราศเมืองแกลง,เพลงยาวนิราศพระบาท, เพลงยาวนิราศเมืองเพชร, เพลงยาวนิราศภูเขาทอง, เพลงยาวนิราศพระปธม รวม ๕ เรื่อง
ส่วนเพลงยาวเรื่องอื่นๆ ไม่ใช่ของท่าน เช่น นิราศพระแท่นดงรัง ของหมื่นพรหมสมพัตศร(มี มีระเสน) , นิราศวัดเจ้าฟ้า ของนายพัด ภู่เรือหงส์, นิราศอิเหนาของกรมหลวงภูวเนตรนริทร์ฤทธิ์
๓. เพลงยาวสุภาษิต เช่นเพลงยาวสุภาษิตโลกนิติ, เพลงยาวถวายโอวาท
๔.เพลงยาวพงศาวดาร ๒ เรื่อง คือ เพลงยาวเรื่องเรื่องตีหงสา, เพลงยาวเรื่องตีเขมร
๕ เพลงยาวเสภา เช่น เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนกำเนิดพลายงาม


ลูกศิษย์สุนทรภู่ ที่แต่งนิราศแบบครู มีอยู่หลายคน คือ

๑.หม่อมราโชทัย  แต่งนิราศลอนดอน

๒. กรมหลวงภูวเนตรนรินทร์ฤทธิ์ แต่งนิราศอิเหนา เรื่องนี้ไพเราะกว่าของสุนทรภู่

๓.หมื่นพรหมสมพัตศร  (มี มีระเสน)  แต่งนิราศพระแท่นดงรัง (เพราะเทียบเท่าสุนทรภู่ )  นิราศสุพรรณ, นิราศเดือน, นิราศถลาง

๔.หลวงจักรปาณี(ฤกษ์) แต่งนิราศพระปฐมเจดีย์  นิราศทวารวดี นิราศกรุงเก่า นิราศปฐวี สำนวนกลอนเทียบเท่าสุนทรภู่

๕.นายกลั่น พลกนิษฐ์ แต่งนิราศพระแท่นดงรัง  เมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๘

๖.นายพัด ภู่เรือหงส์  แต่งนิราศวัดเจ้าฟ้า เมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๙  แต่งเรื่องลักษณวงศ์  ตอนปลายต่อจากที่สุนทรภู่แต่งถวายพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ

๗.นายภู่ จุลละภมร แต่งสุภาษิตสอนหญิง พระสมุทรคำกลอน  นกกระจาบคำกลอน จันทโครบคำกลอน กายนครคำกลอน พระรถนิราศ นายภู่  จุลละภมรคนนี้เคยบวชเณรอยู่ที่วัดพระเชตุพน ได้เป็นลูกศิษย์สุนทรภู่ ได้แต่งพระรถนิราศไว้เป็นเรื่องแรก  เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๘  เรื่องที่มีชื่อเสียงมากคือ สุภาษิตสอนหญิง  พระจันทโครบ แต่คนไม่เชื่อ เข้าใจว่า สุนทรภู่แต่ง  เพราะออกชื่อตัวเองไว้ว่า ชื่อภู่  เช่นเรื่องจันทโครบ ก็บอกว่า "ข้าพเจ้าผู้แต่งแมลงภู่ พึ่งริรู้เรื่องคำทำอักษร"  ทุกเรื่องมีบทไหว้ครู  ซึ่งสุนทรภู่แต่งกลอนไม่เคยไหว้ครูเลยแม้แต่เรื่องเดียว  เรื่องใดมีบทไหว้ครู ให้ตัดออกไปได้เลย 

    สุนทรภู่แต่งเพลงยาวสังวาส และเพลงยาวสุภาษิตไว้อีก ๕ เรื่องคือ

     ๑. เพลงยาวรำพรรณพิลาป แต่งถวายกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๕ 

     ๒.เพลงยาวถวายโอวาท แต่งถวายเจ้าฟ้ามหามาลา  และเจ้าฟ้าอาภรณ์

     ๓. เพลงยาวสวัสดิรักษา  แต่งถวายพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

     ๔.เพลงยาวโลกนิติ แต่งเมื่อบวชอยู่วัดสระเกศ คู่กับโคลงโลกนิติ

     ๕.เพลงยาวสุบินนิมิต  แต่งตำราแก้ฝันถวายเจ้านาย

     ซึ่งเพลงยาวสังวาส และเพลงยาวสุภาษิตนี้ สมควรแยกไปกล่าวไว้อีกประเภทหนึ่ง  จะขอนำเอาเพลงยาวนิราศมากล่าวไว้โดยเฉพาะ เพื่อจะบอกว่าสุนทรภู่แต่งเพลงยาวนิราศไว้เพียง ๕ เรื่องเท่านั้น คือ

    ๑.เพลงยาวนิราศเมืองแกลง  แต่งเมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๐

    ๒.เพลงยาวนิราศพระบาท แต่งเมื่อพ.ศ. ๒๓๕๐

    ๓.เพลงยาวนิราศเมืองเพ็ชร แต่งเมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๐

    ๔.เพลงยาวนิราศภูเขาทอง แต่งเมื่อพ.ศ. ๒๓๗๑

    ๕.เพลงยาวนิราศพระปธมปโฑณ แต่งเมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๕

      คำโคลงนิราศสุพรรณแต่งเมื่อ พ.ศ.๒๓๘๕  แต่งถวายกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ   เป็นนิราศคำโคลงเรื่องแรกและเรื่องเดียวที่ยาวที่สุดในสยามวรรรคดี   สุนทรภู่ตั้งใจแต่งฝากฝีปากฝืมือไว้เพื่อลบล้างคำสบประมาทที่ว่า    สุนทรภู่เก่งแต่แต่งกลอนเท่านั้นมีตัวอย่างโคลงกลบทอยู่ ๖

   ๑.โคลงนาคปริพันํธ์

   ๒.โคลงกบเต้

   ๓.โคลงสระล้วน

   ๔.โคลงอักษรสาม
   ๕.โคลงสะกัดแคร่
   ๖.โคลงช้อยดอก 

                        เทพ   สุนทรศารทูล